- Hawking’s medische diagnose veranderde hem in een ontzagwekkende, geliefde wetenschapper
- Een haast bovenmenselijke vasthoudendheid
- Zijn werk werd gekenmerkt door ongekende briljantheid
- Maar zijn grootste succes was misschien wel het ‘vermenselijken’ van wetenschappers
De wereld treurt om de dood van de beroemde theoretisch natuurkundige en kosmoloog Stephen Hawking. Hij was beroemd in zowel de exacte als populaire wetenschap en heeft voor zijn werk talloze onderscheidingen mogen ontvangen. Hij was professor aan de universiteit van Cambridge en drie decennia lang Lucasisch hoogleraar in de wiskunde – vernoemd naar Henry Lucas – waarmee hij in de voetsporen trad van Charles Babbage en Isaac Newton. Van Hawking’s A Brief History of Time – geschreven met zijn spraakcomputer en in Nederland verschenen onder de titel Het Heelal – werden meer dan 10 miljoen exemplaren verkocht. Het boek verscheen in 35 talen en stond bovendien vijf jaar lang op de bestsellerlijst. Hij bezat het intellect en het talent om de oorsprong en essentie van het universum uit te leggen aan ‘de gewone man’ en kwam zelfs regelmatig voor in populaire series als The Simpsons, Star Trek en The Big Bang Theory. Hawking combineerde zijn wiskundige genialiteit met enthousiasme, humor en jongensachtige charme en wist daarmee de kloof tussen breinbrekende wetenschap en popular science te overbruggen.
Laten we eens kijken naar het leven en werk van deze bijzondere man.
Hawking’s medische diagnose veranderde hem in een ontzagwekkende, geliefde wetenschapper
Hoe ongelooflijk het ook klinkt, Hawking was eigenlijk een onopmerkelijke student. Maar zijn intellect, humor en enthousiasme voor het verleggen van grenzen waren toen al duidelijk zichtbaar. In zijn tweede studiejaar won Hawking de natuurkundeprijs van Oxford University, maar zijn derdejaars examen haalde hij maar net. Toch wist hij zijn examinatoren ervan te overtuigen hem door te laten gaan. In 1962 ging hij bij Cambridge onder Dennis Sciama aan het werk als doctoraatstudent. Roger Penrose, zelf een wiskundige natuurkundige die in de jaren zestig en zeventig met Hawking samenwerkte, legt uit: “…Sciama was een buitengewoon stimulerende figuur in de Britse kosmologie… hij leek alles te weten over de actuele onderwerpen in de natuurkunde, vooral over kosmologie, en ook wist hij iedereen op zijn pad te enthousiasmeren”.
Dit was een keerpunt in het leven van Hawking en niet alleen vanwege de invloed van zijn nieuwe adviseur. Tijdens zijn laatste studiejaar aan Oxford werd Hawking steeds klunziger. Zo begon hij te slissen en struikelde hij regelmatig. In 1963 liet hij zich op aandringen van zijn familie medisch onderzoeken. Vlak na zijn 21ste verjaardag constateerden de artsen de slopende, ongeneeslijke spierziekte ALS (Amyotrofe Laterale Sclerose). De ziekte zou zijn lichaam in razendsnel tempo verwoesten. Sterker nog, de artsen gaven hem slechts twee jaar te leven.
Een haast bovenmenselijke vasthoudendheid
Na aanvankelijk in een depressie beland te zijn, stelde Hawking’s bijna bovenmenselijke vasthoudendheid hem uiteindelijk in staat om zijn ziekte te accepteren en de respectabele leeftijd van 76 jaar te bereiken. Bovendien wist hij door zijn diagnose een eind te maken aan zijn halfslachtige studiehouding en kreeg hij hernieuwde levenslust en passie voor zijn werk. Zoals Hawking zelf zei: “Hoewel er een wolk over mijn toekomst hing, ontdekte ik tot mijn verrassing dat ik – meer dan voorheen – genoot van leven in het nu. Ik begon vooruitgang te boeken met mijn onderzoek”. ‘Vooruitgang boeken’ was overigens een wel heel bescheiden manier om zijn onderzoek te omschrijven. In werkelijkheid ging het om “…een volledig begrip van het universum, waarom het is zoals het is en waarom het überhaupt bestaat”.
Zijn werk werd gekenmerkt door ongekende briljantheid
In zijn doctoraatswerk kon je al zien wat eraan zat te komen. Hij paste Roger Penrose’s werk over de wiskunde van zwarte gaten toe op het universum in het algemeen, culminerend in zijn bekroonde proefschrift Singularities and the geometry of space-time. Zelfs de titel doet vermoeden dat Hawking’s werk in de theoretische natuurkunde, wiskunde en kosmologie de meesten van ons de pet te boven gaat. Er zijn maar weinig mensen die zijn werk echt begrijpen. Maar wat hij tijdens zijn carrière zou bereiken was pure genialiteit. In de decennia daarna zou hij, onder andere, uitleg geven over de werking en topografie van zwarte gaten en dat deze straling uitzenden (nu bekend als Hawking straling). Ook gaf hij uitleg over de oerknal en beschreef hij de vorming van melkwegstelsels uit rimpels in het quantumweefsel van het universum. Maar het allerbelangrijkste is misschien wel dat hij exacte wetenschap populair maakte en zich inspande om de onuitsprekelijke complexiteit van het universum voor de gewone mens te vertalen. Hij deed dit onder andere door A Brief History of Time (Het Heelal) te schrijven met de hulp van Bantam Press redacteur Peter Guzzardi, die de rol van het grote publiek in het proces op zich nam door Hawking een eindeloze stroom verhelderende vragen te stellen. Het boek verscheen in 1988, waarna Hawking al snel de status van beroemdheid verwierf, vergelijkbaar met Nicola Tesla en Albert Einstein.
Maar zijn grootste succes was misschien wel het ‘vermenselijken’ van wetenschappers
Misschien komt dit omdat hij gedurende zijn ongelooflijke carrière toch ook nog steeds de man was die zijn examinatoren had weten te overtuigen om hem door te laten gaan. Bovendien stond hij, toen hij zijn rolstoel nog kon besturen, bekend om zijn roekeloze rijgedrag. Er wordt bijvoorbeeld beweerd dat hij expres over de tenen van irritante studenten reed. Hij genoot van feesten die tot diep in de nacht duurden en van dansen – weliswaar op wielen in plaats van benen. Martijn van Calmthout schrijft in 2014 voor de Volkskrant: “Stephen Hawking is een speler. Hij mag graag met collega’s wedden over wetenschappelijke twistpunten, maar hij verliest die weddenschappen doorgaans wel. In 1975 betaalde Hawking een jaarabonnement op Penthouse voor collega Kip Thorne, toen Cygnus X-1 een zwart gat bleek. In 1997 stuurde hij een cricket-encyclopedie aan John Preskill, na een weddenschap over de vraag of informatie uit zwarte gaten kan ontsnappen. In 2012 verloor Hawking 100 dollar aan Gordon Kane, omdat hij niet in het pas ontdekte higgsdeeltje wilde geloven”.
Door dit soort weddenschappen kregen zijn goedmoedige rivaliteiten een humoristisch tintje en straalde er een soort menselijkheid van af die eigenlijk haaks stond op de serieuze, wiskundige essenties van die twistpunten. Ook zijn persoonlijke leven – net als dat van ons allemaal – was ingewikkeld en kende ups-and-downs.
Het was juist die menselijkheid waardoor hij zo’n effectieve woordvoerder van de wetenschap werd. Tijdens een lezing in Sydney gaf hij bijvoorbeeld een briljant antwoord op de vraag van een muziekfan uit het publiek: “Wat is volgens u het kosmologische effect van Zayn Malik die uit One Direction is gestapt en de gebroken harten van al die duizenden meisjes?” Hawking’s antwoord was: “Eindelijk! Een vraag die er toe doet. Mijn advies aan de duizenden tienermeisjes die door het vertrek van Zayn een gebroken hart hebben – is zich te verdiepen in theoretische fysica. Misschien blijkt op een dag dat er meerdere universums bestaan. Het is namelijk niet onmogelijk dat er ergens nog een ander universum is waarin Zayn nog steeds bij One Direction is”. Ook door zijn televisieoptredens en zijn hilarische antwoorden tijdens interviews met de Britse politieke commentator, acteur en televisiepresentator John Oliver bewees Hawking dat wetenschappers en de wetenschap zeker niet saai hoeven te zijn. En door zijn waarschuwingen over kwesties variërend van nucleaire vernietiging tot de opkomst van kunstmatige intelligentie, heeft hij ons erop attent gemaakt dat we misschien moeten overwegen dingen anders te doen.
Hawking was dus niet alleen een wetenschapper – en misschien is dat het geheim van zijn overweldigende charme. In zijn menselijkheid konden we een beetje van onszelf zien, en door de harde wetenschap van het universum toegankelijker te maken, heeft hij ons aangemoedigd nieuwe vragen te stellen en op zoek te gaan naar nieuwe antwoorden.
