Samenvatting
Op de hedendaagse werkvloer doet zich een verrassende tegenstrijdigheid voor. Hoewel AI-tools aantoonbaar voor meer efficiëntie en werkplezier zorgen, houdt bijna de helft van de werknemers het gebruik van AI geheim voor hun collega’s. Ze zijn bang dat ze als lui, onbekwaam of oneerlijk worden gezien. Onderzoekers hebben dit fenomeen ‘AI-schaamte’ gedoopt. Het vormt een van de grootste belemmeringen voor digitale vooruitgang.
- Werknemers die AI gebruiken, zijn 64% productiever en halen 81% meer voldoening uit hun werk in vergelijking met collega’s die geen AI-tools gebruiken.
- 48,8% van de werknemers houdt het gebruik van AI geheim om kritiek te vermijden.
- Uit onderzoek van Duke University blijkt dat AI-gebruikers door collega’s worden gezien als ‘luier, minder competent en minder ijverig’.
- “Hoewel AI je werkprestaties flink kan verbeteren, kan het gebruik ervan je reputatie schaden,” zegt Jessica Reif, die het onderzoek van de Duke University leidde.
- “Leiders moeten praktische voorbeelden geven van goed AI-gebruik en aangeven waarvoor AI niet gebruikt mag worden. Door deze openheid verdwijnt de onzekerheid en schroom die medewerkers kunnen ervaren bij het gebruik van AI,” zegt Sam DeMase, carrière-expert bij ZipRecruiter.
De oplossing ligt in een doelbewuste cultuurverandering. Leiders die het gebruik van AI openlijk omarmen, uitgebreide trainingsprogramma’s invoeren en duidelijke ethische richtlijnen opstellen, creëren een omgeving waarin medewerkers deze tools zonder angst kunnen benutten. Organisaties die deze overgang goed aanpakken, zullen van alle voordelen van AI profiteren. Wie het probleem negeert, zal de productiviteitswinst zien verdwijnen en wordt ingehaald door de concurrentie.
Inleiding
AI is niet meer uit ons dagelijks leven weg te denken. ChatGPT schrijft je e-mails voor je. Claude helpt met onderzoek en analyse. Grammarly zorgt ervoor dat je teksten vlekkeloos lopen. Voor programmeurs is er GitHub Copilot, waardoor coderen veel sneller gaat. Inmiddels gebruiken miljoenen mensen AI-tools voor hun werk. En ook daarbuiten worden ze volop toegepast: voor creatieve projecten, om nieuwe dingen te leren, of gewoon uit nieuwsgierigheid, om te zien wat AI allemaal kan. Maar heb je je weleens een tikje schuldig gevoeld als je AI voor je werkzaamheden gebruikte? Misschien heb je met behulp van AI de perfecte presentatie gemaakt, maar lang getwijfeld of je die wel met je collega’s zou delen? Of je merkt dat je de bijdrage van een AI-tool aan je nieuwste project afzwakt, of je zwijgt er zelfs helemaal over. Mocht je dit herkennen, weet dan dat je lang niet de enige bent.
In wat voor sector je ook werkt en wat je functie ook is, we horen steeds dezelfde verhalen: het knaagt een beetje aan mensen als ze AI gebruiken. Het voelt ongemakkelijk. Alsof je niet helemaal eerlijk bezig bent als je AI inzet voor iets wat je voorheen altijd zelf deed. Dat gevoel van onbehagen dat bij veel mensen speelt lijkt misschien klein en onschuldig, maar het is een teken van iets veel groters dat zich onder de oppervlakte afspeelt. Nu AI-tools steeds geavanceerder en alomtegenwoordig worden, ontstaat er een psychologische reactie die onderzoekers ‘AI-schaamte’ noemen. Het is een van de belangrijkste obstakels geworden voor organisaties die willen meekomen in het digitale tijdperk. Hoe lossen we dit op? Hoe zorg je ervoor dat werknemers die AI-tools willen gebruiken, zich niet gedwongen voelen om dat in het geheim te doen omdat ze bang zijn voor het oordeel van hun collega’s?
“Hoewel AI je werkprestaties flink kan verbeteren, kan het gebruik ervan je reputatie schaden.”
Jessica Reif, Duke University
De anatomie van AI-schaamte
Waarom verbergen mensen dat ze AI voor hun werk gebruiken?
Praktische tips om iets aan AI-schaamte te doen, volgen straks. Laten we eerst eens naar de redenen achter dit verschijnsel kijken. Want waar AI-tools voor velen van ons inmiddels net zo gewoon zijn als een kopje koffie, heeft een verrassend groot deel van de beroepsbevolking er nog nooit iets mee gedaan. Veel van onze collega’s, leidinggevenden en zelfs senior managers hebben apps als ChatGPT nog nooit gebruikt. Ze kennen de mogelijkheden niet, denken dat de kwaliteit van het werk erdoor achteruit gaat en dat we allemaal luie donders worden als AI taken van ons overneemt. En juist deze mensen hebben, ondanks hun beperkte ervaring met AI, vaak een uitgesproken sterke mening over het gebruik ervan.
Ze zien AI-tools als een vorm van ‘valsspelen’, ‘de kantjes ervan aflopen’, ‘oneerlijk’ of ‘onethisch handelen’. Wanneer deze standpunten de kop opsteken kan dat al snel leiden tot het (on)bewust aan de schandpaal nagelen van werknemers die AI-tools gebruiken. Met als gevolg dat die laatste groep het gebruik van AI gaat minimaliseren of zelfs verzwijgen, ook als hun productiviteit en de kwaliteit die ze leveren eigenlijk verbetert door de technologie.
Een diepgeworteld stigma
Uit onderzoek blijkt dat AI-schaamte veel voorkomt. De Workforce Index 2024 van Slack laat zien dat mensen die AI dagelijks gebruiken 64% productiever zijn en 81% meer voldoening uit hun werk halen dan mensen die dat niet doen. Toch gaf bijna 50% van de werknemers in de VS toe dat ze zich schamen om hun collega’s te vertellen dat ze AI gebruiken, omdat ze bang zijn dat ze dan als lui of oneerlijk worden gezien. “Ons onderzoek toont aan dat zelfs als je dankzij AI een taak sneller en efficiënter hebt kunnen doen, veel mensen niet willen dat hun baas weet dat ze het hebben gebruikt”, zegt Christina Janzer, hoofd van Slack’s Workforce Lab. “Leidinggevenden moeten begrijpen dat deze technologie niet alleen in een zakelijke context bestaat – ‘Kan ik het werk zo snel en effectief mogelijk gedaan krijgen’ -, maar ook in een sociale context: ‘Wat zullen mensen wel niet van me denken als ze weten dat ik deze tool heb gebruikt.’”
De ‘2025 AI in the Workplace’-enquête van WalkMe schetst eenzelfde beeld. Bijna de helft (48,8%) van de meer dan duizend ondervraagde Amerikaanse werknemers zegt hun AI-gebruik op de werkvloer te verzwijgen uit angst voor afkeuring. Opmerkelijk is dat het ongemak erover toeneemt naarmate mensen hoger op de hiërarchische ladder komen. Maar liefst 53,4% van de hogere leidinggevenden verbergt hun AI-gebruik, terwijl zij de technologie het meest benutten. “Laten we eerlijk wezen: werknemers verbergen hun AI-gebruik niet omdat ze iets verkeerds doen, maar omdat ze verder willen komen zonder gedoe te krijgen,” vertelt David Torosyan, HR & Payroll Manager bij J&Y Law Firm.
Helaas is die vrees voor afkeuring niet ongegrond. Uit een onderzoek dat de Amerikaanse Duke University in 2024 uitvoerde blijkt dat werknemers die AI gebruikten steevast door hun collega’s als ‘luier, minder competent en minder ijverig’ beoordeeld werden dan personen die dezelfde taken zonder hulp van AI uitvoerden. Ook managers lieten in het onderzoek een sterke vooringenomenheid zien: zij gaven mensen die AI gebruiken opvallend minder kansen op een baan of promotie. Deze instelling kwam voor bij alle leeftijden, geslachten en functies, wat erop wijst dat het een diepgeworteld stigma is. “Uit onze bevindingen blijkt dat er een spanningsveld is tussen productiviteit en perceptie. Hoewel AI je werkprestaties flink kan verbeteren, kan het gebruik ervan je reputatie schaden,” aldus Jessica Reif, die het onderzoek leidde. “De angst om negatief te worden beoordeeld, zit diep. Daardoor kruipen werknemers in hun schulp en houden ze hun AI-gebruik geheim, zelfs als het gebruik ervan in het voordeel van de organisatie is.”
“Leiders moeten praktische voorbeelden geven van goed AI-gebruik en aangeven waarvoor AI niet gebruikt mag worden. Door deze openheid verdwijnt de onzekerheid en schroom die medewerkers kunnen ervaren bij het gebruik van AI.”
Sam DeMase, carrière-expert bij ZipRecruiter
Schaamte en weerstand doorbreken
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat mensen die AI voor hun werk gebruiken, dat zonder angst kunnen doen?
Welke concrete stappen kunnen bedrijven zetten om het probleem van AI-schaamte op de werkplek aan te pakken? Allereerst moet er gebouwd worden aan een cultuur waarin innovatie en continu leren kernwaarden zijn. Bedrijven die AI succesvol willen integreren, moeten hun medewerkers stimuleren om hun kennis van deze tools te vergroten via gerichte trainingen. Denk aan het organiseren van interne training, webinars door experts, of het financieren van externe workshops. Als het management laat zien te willen investeren in de AI-geletterdheid van werknemers, creëren ze een psychologisch veilige omgeving voor experimenteren en het ontwikkelen van vaardigheden. “Het probleem is niet dat werknemers AI gebruiken,” stelt Justin Hale, hoofd trainer bij Crucial Learning, “maar dat ze bang zijn om erover te praten.” Hij vervolgt: “Leiders moeten het gesprek aangaan vanuit de gedachte: ik verwacht dat sommige mensen angstig of onzeker zullen zijn of zich ongemakkelijk voelen. En dus moet ik extra mijn best doen om hen uit te nodigen, mijn nieuwsgierigheid te tonen en mijn openheid te benadrukken.”
Investeer vooral ook in AI-trainingen die op de werkvloer plaatsvinden. Dit creëert een ideale omgeving voor samenwerking en het opdoen van vaardigheden die meteen in de praktijk gebracht kunnen worden. De opgedane kennis is hierdoor veel relevanter dan bij een standaardcursus. Om praktijkgerichte training te ontwikkelen die aansluit bij de verantwoordelijkheden van medewerkers, is een samenwerking met onderwijsinstellingen of gespecialiseerde online leerplatforms een goede optie. Zorg voor een laagdrempelige omgeving waarin medewerkers volop kunnen experimenteren met AI-tools. Je zult merken dat ze dan vaardiger en zelfverzekerder worden. Uiteindelijk gaat het erom dat ze de opgedane kennis kunnen vertalen naar concrete resultaten voor de klant en de organisatie.
Zodra je werknemers meer vertrouwd raken met de mogelijkheden van AI, wordt het belangrijk om de ethische kant te belichten. Stel heldere richtlijnen op om te garanderen dat het gebruik van AI-technologie in lijn is met de waarden van de organisatie. Denk aan vragen als: hoe gebruiken we AI-hulpmiddelen op een verantwoorde manier? Welke gegevens verzamelen we? En hoe zorgen we dat beslissingen die door AI worden genomen eerlijk en transparant zijn? Sam DeMase, carrière-expert bij ZipRecruiter, benadrukt het belang van duidelijke communicatie in dit proces: “Leiders moeten praktische voorbeelden geven van goed AI-gebruik en aangeven waarvoor AI niet gebruikt mag worden. Door deze openheid verdwijnt de onzekerheid en schroom die medewerkers kunnen ervaren bij het gebruik van AI. De realiteit is dat AI steeds vaker wordt ingezet en, als dat goed gebeurt, de productiviteit kan verhogen, zodat medewerkers meer tijd overhouden voor innovatief denkwerk.”
Mensen de tools geven om uit te blinken
Een voorbeeld van hoe bedrijven AI-schaamte kunnen wegnemen, is te vinden bij het farmaceutische bedrijf Novo Nordisk. Toen het bedrijf in 2024 Microsoft Copilot introduceerde, stonden veel medewerkers wantrouwig tegenover de nieuwe tool. Ze waren bang dat het gebruik van de AI-assistent als valsspelen zou worden gezien, of als slinkse onethische methoden. In plaats van deze zorgen weg te wuiven of het gebruik verplicht te stellen, benaderde het management van Novo Nordisk het probleem vanuit begrip. Ze maakten duidelijk dat Copilot bedoeld was als een hulpmiddel om mensen te ondersteunen en hun vaardigheden te verbeteren, en niet om het menselijke beoordelingsvermogen te vervangen of belangrijke processen te omzeilen.
Directeur Mark Navas communiceerde de bedrijfsfilosofie helder aan alle medewerkers: “Copilot is er om onze mensen te versterken zodat ze beter werk kunnen leveren, niet om de kantjes ervan af te lopen.” Via praktische trainingen kregen medewerkers inzicht in de werking van de tool en konden ze vragen stellen over het gebruik ervan. Het bedrijf zette ook open discussieplatforms op waar teams hun ervaringen kwijt konden, zorgen konden uiten en konden leren van collega’s die de AI al goed onder de knie hadden. Door in de hele organisatie AI-experts in te zetten en een veilige omgeving voor feedback te scheppen, wist Novo Nordisk de scepsis van werknemers stap voor stap om te buigen naar nieuwsgierigheid.
Conclusie
Het verschijnsel AI-schaamte legt iets belangrijks bloot: de grootste obstakels voor technologische vooruitgang zijn doorgaans niet technisch, maar sociaal van aard. We hebben AI-systemen ontwikkeld waar we slimmer en creatiever mee worden, maar als samenleving (of bedrijfscultuur) zijn we nog niet zover dat we deze tools zonder angst (en misschien zelfs met trots?) durven te gebruiken. Organisaties die de schaamte weten te doorbreken, hebben een paar dingen gemeen: betrokken leiders die het goede voorbeeld geven, uitgebreide trainingsprogramma’s, duidelijke ethische richtlijnen en een cultuur die ‘augmentatie’ (het met technologie vergroten van onze menselijke capaciteiten) omarmt.
De grootste les die we uit dit alles kunnen trekken? Goed leiderschap vereist dat er aandacht is voor de menselijke kant van digitale transformatie. Werknemers die zich in een hoekje verschuilen om AI-tools te gebruiken, zijn niet zwak; ze zijn een teken dat de bedrijfscultuur tekortschiet in het ondersteunen van werknemers die met nieuwe technologie werken. We zijn op weg naar een toekomst waarin AI-vaardigheden net zo belangrijk worden als lezen en schrijven. En dat betekent dat organisaties het volgende moeten doen om die toekomst succesvol in te gaan: schaamte omzetten in zelfvertrouwen, angst in nieuwsgierigheid, en geheimhouding in een gezamenlijke ontdekkingstocht naar de mogelijkheden.
