- Een wereld zonder (vervelend) werk – hoe mooi zou dat zijn?
- Om gelukkig te zijn moeten we iets zinvols doen
- Zingeving kunnen we ook op andere manieren vinden
- Misschien ziet de toekomst er wel rooskleuriger uit dan we denken
De vierde industriële revolutie staat voor de deur. Wanneer geavanceerde technologieën als kunstmatige intelligentie, robotica en het Internet of Things een eind maken aan werk zoals we dat nu kennen heeft dat onvoorstelbare gevolgen. Van chirurgen en vrachtwagenchauffeurs tot accountants, ingenieurs, fastfoodwerkers en schrijvers, bijna elke baan staat op het spel. Vaak denken we dat fysiek werk het eerst door machines overgenomen wordt, maar ook werk waar nu nog hogergeschoold personeel voor nodig is zal in de toekomst door robots gedaan worden. De schattingen lopen uiteen, maar over het algemeen is men van mening dat ten minste 33 procent van de banen in 2025 door machines overgenomen zullen zijn.
Dat zijn schokkende vooruitzichten. Maar aan de andere kant moeten we ons afvragen of het echt wel zo vreselijk is als ons werk door robots uit handen genomen wordt. Dat hoeft namelijk niet per definitie tot armoede en wanhoop te leiden. Stephen Hawking, de onlangs overleden natuurkundige, kosmoloog en wiskundige, zei dat “iedereen van een luxueus vrijetijdsleven kan genieten als de machinaal geproduceerde rijkdom gelijk wordt verdeeld”. Omdat mogelijk te maken is zorgvuldig plannen en een verandering in ons sociale bewustzijn uiteraard wel een vereiste. De toekomst zou er inderdaad rooskleuriger uit kunnen zien dan sceptici denken en in plaats van grote ongelijkheid zouden de komende veranderingen ons juist kunnen bevrijden van vervelend en onbevredigend werk.
Een wereld zonder (vervelend) werk – hoe mooi zou dat zijn?
Zoals de bekende Nederlandse historicus en theoreticus Johan Huizinga opmerkt, is ‘spelen’ of ontspannen een belangrijk onderdeel van het leven en van cultuur. Wel is de ‘spelende mens’ – of homo ludens – het tegenovergestelde van de ‘werkende mens’ – of homo faber. Hoewel er uitzonderingen zijn, zoals serieus of educatief spel, is spelen over het algemeen leuk – werken is dat zeker niet altijd. Maar werk is wel zinvol. Het definieert ons en geeft ons voldoening – vooral als het belangrijk en zinvol werk is. Wat we doen is onderdeel van onze identiteit. Plezier en ontspanning is leuk – maar de meesten van ons vinden daarin niet per se zingeving of een doel. Als we alleen maar zouden spelen, zouden we misschien het gevoel krijgen dat we belangrijke tijd verspillen.
Het is waarschijnlijk zo dat we beide dingen – werken en spelen – nodig hebben om echt gelukkig te zijn. We moeten ons bezighouden met dingen die zin geven maar ook is het belangrijk om tijd door te brengen met vrienden en familie, een boek te lezen, te sporten of series te kijken op Netflix. En dat is de sociale crisis die ongetwijfeld met de vierde industriële revolutie ook zijn intrede doet. Het is een belangrijke vraag waar we een bevredigend antwoord op moeten zien te vinden: hoe vinden we zingeving, een doel en onze identiteit in een wereld zonder traditioneel werk?
Om gelukkig te zijn moeten we iets zinvols doen
We zouden waarschijnlijk allemaal met vervroegd pensioen gaan als we de lotto zouden winnen. En als we gaan onderzoeken waarom dat is, komen we er al snel achter dat het de vervelende aspecten van onze banen zijn waar we vanaf willen, dingen die we niet graag of vrijwillig doen – of, zoals Duitse filosoof K.H. Marx het uitlegt: “dingen die gemeden worden als de pest zodra er geen fysieke of andere dwang aanwezig is”. Niemand twijfelt er nog aan dat het een geweldig idee is om vervelende dingen door machines te laten doen, maar wat betekent het als alles – van robotchirurgen tot piloten – duidelijk superieur is aan hun menselijke tegenhangers? Wat gebeurt er als het leven alleen nog maar bestaat uit spelen? Als er geen zinvol werk meer is?
Het antwoord is zowel eenvoudig als complex. We moeten de betekenis van werk en zingeving herdefiniëren. En dat betekent dat wij, als homo faber, het leven op nieuwe manieren moeten gaan ervaren.
Zingeving kunnen we ook op andere manieren vinden
We zouden moeten beginnen met het onderwijs, schrijft Laurie Vazquez voor Big Think. Op school worden we traditioneel voorbereid op een leven van werk. We leren belangrijke vaardigheden die ons in staat stellen iets van onszelf te maken – en traditioneel betekende dat ‘een goede baan vinden’. Maar als de noodzaak om te werken weg is, kunnen we eindelijk een onderwijssysteem ontwerpen dat zich erop richt het beste van onszelf te maken. Maar dan moeten we ook opnieuw beoordelen wat belangrijk voor ons is. Dat zou betekenen dat “dichters, muzikanten, acteurs, enz. niet langer tegen hun zin in als bankmedewerkers of verveelde en gefrustreerde verkopers hoeven te werken om maar in hun levensonderhoud te kunnen voorzien”, schrijft een commentator als reactie op een artikel van the Guardian. Misschien kan de focus verlegd worden van geld naar zorg – naar bijvoorbeeld vrijwilligerswerk en echt een verschil maken in het leven van anderen. Alleen al in die zin is deze vierde industriële revolutie misschien wel het beste dat de mensheid ooit is overkomen.
Maar dat betekent dus dat we onze definitie van ‘zingeving’ moeten veranderen. En dat is niet eenvoudig. Op dit moment meten we onze waarde vaak letterlijk. We kijken bijvoorbeeld naar onze bankrekeningen en onze bezittingen. Maar in een wereld waar werk geen rol meer speelt vinden we onze waarde misschien in de goede dingen die we doen, in het helpen van anderen en in het verschil dat we kunnen maken waar dat het hardst nodig is. En dat is een toekomst om naar uit te kijken.
Misschien ziet de toekomst er wel rooskleuriger uit dan we denken
Zoals Guardian columnist George Monbiot schrijft: “De wereld gaat ten onder aan mensen die status willen bereiken door hun werk. In veel beroepen en bedrijfstakken – zoals olie- en gasbedrijven, wapenproducenten, banken en reclamebureaus – stijgt je prestige eigenlijk al naargelang de hoeveelheid schade die je aanricht. Hoe meer levens je vernietigt, des te groter je bijdrage aan de aandeelhouderswaarde. Maar als je vrijwilligerswerk doet is het anders; hoe meer goed je doet, des te meer respect men voor je heeft.”
Dat is zeer inspirerend – en lang niet zo vergezocht als het lijkt. De vierde industriële revolutie is geen luchtkasteel. Het zit er echt aan te komen en zal een einde maken aan werk zoals we dat nu kennen. We zullen de definitie van zingeving moeten heroverwegen en voldoening moeten halen uit bijvoorbeeld vrijwilligerswerk en andere goede daden.
