Digitale rituelen: hoe technologie religie opnieuw uitvindt

Meer dan 75 procent van de wereldbevolking is religieus. Dat zijn meer dan zes miljard mensen die middels religie betekenis aan de wereld proberen te geven. Hun geloof beïnvloedt de keuzes die ze maken, biedt troost in moeilijke tijden en geeft het prettige gevoel deel uit te maken van iets ‘hogers’. Religie heeft altijd gefungeerd als een ankerpunt in het menselijk bestaan, geworteld in gebed, rituelen en, bovenal, de kracht van het samenzijn. In het verleden kwam men natuurlijk steevast samen in gebouwen: tempels, kerken en moskeeën. Je leerde rechtstreeks van geestelijk leiders in de directe omgeving. Bidden deed je in de kerk of moskee of op een stille plek thuis met een boek en andere voorwerpen. Het ritme van het religieuze leven liep volgens vaste tijden, op specifieke locaties en met leraren die net zo menselijk waren als jijzelf en je geestelijk verder konden helpen.

De laatste jaren is de digitale technologie ook de religieuze wereld binnengeslopen. Met online preken konden mensen die aan huis gekluisterd waren, toch een dienst bijwonen. Digitale versies van religieuze teksten maakten de geschriften makkelijk doorzoekbaar. In online forums en chatgroepen vormden zich religieuze gemeenschappen, waardoor gelovigen over continenten heen met elkaar in contact kwamen in plaats van alleen in hun eigen buurt. En nu is er AI. Algoritmes stellen gepersonaliseerde religieuze content samen die aansluiten bij iemands specifieke vragen en interesses. AI-apps bieden gebedssuggesties, meditatiebegeleiding en interpretaties van geschriften die zijn afgestemd op de individuele context. Sommige congregaties experimenteren zelfs met preken die volledig door AI zijn gegenereerd. De manier waarop mensen hun geloof beleven, contact maken met medegelovigen en bidden, is voorgoed veranderd.

Een AI-gestuurde Jezus-avatar

Zou jij je diepste gedachten en sores toevertrouwen aan een digitale kopie van ‘Jezus’?

In 2024 zal het voor conservatieve christenen even schrikken zijn geweest toen de Peterskapelle in Luzern, Zwitserland een AI-gestuurde Jezus-avatar in de biechtstoel installeerde. De installatie, met de naam Deus Ex Machina, was het resultaat van een jarenlange samenwerking met de Hogeschool Luzern, waarmee al eerder aan projecten met virtual en augmented reality was gewerkt. De AI werd eerst getraind op theologische teksten. Daarna werd het biechthokje opengesteld voor bezoekers. Die konden vragen stellen aan een  langharige Jezus-avatar die door het raamwerk heen te zien was en direct antwoordde. Achter de schermen werkte een mix van tools aan de interactie: GPT-4o van OpenAI bedacht de antwoorden, een open-sourceversie van Whisper stuurde het spraakbegrip aan en Heygen’s AI-videogenerator produceerde de stem en het videobeeld (gemodelleerd op een bestaand persoon). 

De bezoekers stelden de ‘Jezus’ allerlei soorten vragen. Sommigen vroegen naar ware liefde en eenzaamheid. Anderen wilden praten over oorlog en lijden, wat er na de dood gebeurt en of God bestaat. Weer anderen haalden controversiëlere onderwerpen aan, zoals gevallen van seksueel misbruik in de katholieke kerk en het standpunt van de kerk over homoseksualiteit. De mensen die het gesprek met de avatar aangingen hadden uiteenlopende achtergronden. Hoewel de meerderheid christelijk was, zaten er ook agnosten, atheïsten, moslims, boeddhisten en taoïsten tussen. En omdat de AI-Jezus zo’n honderd talen sprak, werden de gesprekken niet alleen in het Duits gevoerd, maar ook in het Chinees, Engels, Frans, Hongaars, Italiaans, Russisch en Spaans.

Op het kruispunt van digitaal en goddelijk

In totaal deden meer dan duizend mensen mee aan het project, dat twee maanden duurde.  Theoloog Marco Schmid die het project leidde, noemde het geslaagd omdat veel bezoekers zichtbaar geraakt of in gedachten verzonken uit het biechthokje kwamen. “Het mooie was dat mensen écht een serieus gesprek met hem aangingen. Ze kwamen niet om een beetje te dollen,” liet hij weten. Schmid benadrukte wel dat de AI-Jezus puur een kunstzinnig experiment was. Bedoeld om mensen aan het denken te zetten over digitale tools en spiritualiteit, en zeker niet om menselijke priesters te vervangen. Ondanks dat de installatie niet permanent in de kapel blijft, ziet Schmid wel potentieel in het concept. Misschien in de vorm van een meertalige spirituele gids die mensen op een laagdrempelige manier kan helpen bij hun vragen over religie.

Niet iedereen was even enthousiast. Sommige bezoekers lieten de kerk weten dat het ze simpelweg niet lukte om tegen een machine te praten, terwijl anderen de reacties van de AI ‘afgezaagd, zich herhalend en vol clichés’ vonden. Ook binnen de kerkgemeenschap klonk er gemor over de AI-Jezus. Katholieke collega’s hadden bezwaar tegen het gebruik van de biechtstoel op deze manier, terwijl protestantse collega’s zeiden dat ze ronduit verontrust waren door de beelden. Sommigen noemden het project zelfs godslasterlijk en ‘het werk van de duivel’.

“Als mensen het over AI hebben, hebben ze het meestal over wat AI in de toekomst kan doen. Maar de toekomst is nu.”

Dominee Petja Kopperoinen

Een kerkdienst die volledig met AI is gemaakt

Kerken gebruiken AI steeds vaker voor van alles, van de boekhouding tot het schrijven van preken.

De Lutherse kerk St. Paul in Helsinki besloot met de moderne tijd mee te gaan en een complete kerkdienst in elkaar te zetten met behulp van AI-tools. De experimentele dienst trok op een doordeweekse avond meer dan 120 mensen naar de kerk, veel meer dan normaal. Sommigen reisden van buiten de stad, en zelfs vanuit het buitenland, om erbij te zijn. “Als mensen het over AI hebben, hebben ze het meestal over wat AI in de toekomst kan doen. Maar de toekomst is nu,” aldus de jonge, hip uitziende dominee Petja Kopperoinen (met neus- en oorringetje), die achter het idee zat. “AI kan nu al dingen waarvan de meeste mensen denken: dat kan over een jaar of tien pas.”

De dienst van 45 minuten werd in een paar weken tijd samengesteld met behulp van verschillende AI-platforms. ChatGPT-4o genereerde alle gesproken tekst, behalve de expliciete Bijbelpassages. De muziek kwam van Suno; de vreemde etherische klanken deden meer aan pop denken dan aan traditionele kerkgezangen. Ondertussen creëerde Synthesia video-avatars die de preek voor hun rekening namen. Tussen de AI-gegenereerde onderdelen door zong de gemeente de bekende psalmen, begeleid door een organist. Het zorgde voor een wat vreemde combinatie van experimentele technologie en een traditionele kerkdienst.

De reacties vanuit de kerkbanken? De meeste mensen vonden de dienst interessant en onderhoudend, maar hadden moeite met hoe snel de AI sprak en konden de preek daarom niet goed volgen. Op de vraag of AI menselijke dominees zou kunnen vervangen, waren de kerkgangers en Petja Kopperoinen eensgezind: voorlopig niet. “Het kan niet empathisch zijn tegenover mensen. AI kan je vragen niet echt op een spirituele manier beantwoorden,” aldus de dominee. Desondanks ziet hij wel praktische toepassingen voor de technologie. St. Paul’s gebruikt AI al voor de boekhouding en Kopperoinen zelf gebruikt ChatGPT soms als hij preken schrijft of op zoek is naar Bijbelteksten over een bepaald thema.

Religieus advies van een bot

Hoe AI moslims helpt om eeuwenoude religieuze richtlijnen te rijmen met de moderne samenleving.

Natuurlijk zijn christenen niet de enigen die AI inschakelen voor ondersteuning met religieuze zaken. Moslims hebben hun eigen digitale tools ontwikkeld, waaronder voor een van de meest traditionele instituten van de islam: de fatwa. Het Egyptische Dar al-Ifta, een non-profitorganisatie van de overheid die religieuze ondersteuning biedt aan moslims, heeft FatwaPro ontwikkeld. Deze mobiele app beantwoordt religieuze vragen van moslims en is vooral bedoeld voor mensen die in seculiere westerse landen wonen. 

Vroeger moest je voor een fatwa (een islamitisch juridisch advies) bij een moefti (een hoge islamitische wetsgeleerde) zijn. Dat contact was meestal één-op-één en heel persoonlijk. Zo kon de moefti inzicht krijgen in de achtergrond en de precieze details van iemands situatie. Vandaag de dag wonen moslims overal ter wereld en het leven in al die verschillende culturen brengt compleet nieuwe vragen met zich mee. Mensen stellen bijvoorbeeld vragen over het familierecht in seculiere rechtssystemen, over genderidentiteit, bio-ethiek, financiële transacties die decennia geleden nog niet bestonden en twijfels over hun geloof.

Religieuze doctrine afstemmen op de moderne tijd

FatwaPro bouwt voort op een principe dat diep geworteld is in de islamitische rechtspraak: religieuze uitspraken moeten inspelen op veranderende omstandigheden. Tijd, plaats en context bepalen hoe religieuze richtlijnen van toepassing zijn op specifieke situaties. Sinds de start in 2022 heeft het platform 6740 fatwa’s afgehandeld, waarvan 3470 in 2024. Per dag komen er tien tot vijftien vragen binnen, meestal in het Engels en Frans in plaats van het Arabisch.

Meer dan zestig procent van de vragen gaat over gezinskwesties zoals het huwelijk, scheiding, ouderschap en genderrollen. Heel persoonlijke onderwerpen die laten zien hoe lastig veel moslims het vinden om het geloof te combineren met het leven in de moderne samenleving. Wie in Parijs of Londen woont, staat voor andere uitdagingen en keuzes dan iemand die in Caïro of Karachi woont, en die complexiteit komt terug in de vragen. De app beantwoordt deze vragen niet alleen, maar houdt ook bij welke patronen er zijn in wat mensen vragen. Daardoor ziet Dar al-Ifta welke onderwerpen steeds terugkomen, welke nieuwe zorgen er opduiken, en waar moslims behoefte hebben aan extra duiding. De verzamelde data bepalen de ontwikkeling van het materiaal en waar de focus op gelegd wordt. Zo worden individuele vragen omgezet in een soort landkaart van het veranderende religieuze leven.

Een robot als prediker

Kan technologie helpen om jongere generaties geïnteresseerd te krijgen in religie?

De Kōdai-ji-tempel staat al 400 jaar op een prachtige beboste plek aan de rand van de heuvels in Kyoto. De nieuwste toevoeging aan de tempel is echter zo modern dat de eerste aanblik even verwart: een humanoïde robot. Mindar is 1 meter 95 centimeter lang en weegt 60 kilo. De inspiratie voor de vorm kwam van Kannon Bodhisattva, de boeddhistische godin van de barmhartigheid. Mindar houdt preken voor bezoekers. De androïde is grotendeels gemaakt van aluminium, maar de handen, het gezicht en de schouders zijn bedekt met siliconen om de menselijke huid na te bootsen. Het uiterlijk is gender- en leeftijdsneutraal, zoals ook Boeddhabeelden zijn ontworpen. Terwijl Mindar 25 minuten lang over de Hartsoetra (een belangrijk boeddhistisch geschrift) praat, bewegen de romp, armen en het hoofd om menselijke interactie na te bootsen. Mindar kan ook oogcontact maken met de bezoekers via een cameralens in het linkeroog.

De robot is het resultaat van een samenwerking tussen de Kōdai-ji-tempel en Hiroshi Ishiguro, een robotica-professor aan de Universiteit van Osaka. Het project heeft één miljoen dollar gekost. De bal ging aan het rollen toen Tensho Goto, de voormalige beheerder van de tempel, Ishiguro vroeg om een boeddhistisch beeld te creëren met behulp van robotica. Het doel? De spirituele beleving verrijken en het boeddhisme nieuw leven inblazen. In Japan loopt het aantal volgers namelijk terug, vooral onder de jongere generaties.

Goto ziet de robot als de logische volgende stap in het delen van boeddhistische wijsheden. De lessen van Boeddha begonnen lang geleden als verhalen die werden verteld, daarna werden ze opgeschreven. Kunstenaars brachten de verhalen tot leven met schilderingen en stenen reliëfs, en uiteindelijk met beelden: driedimensionale vormen die de leer toegankelijker en makkelijker te begrijpen maakten en zo de verspreiding van het boeddhisme versnelden. Die beelden hebben tweeduizend jaar lang goed gewerkt, zegt Goto, maar zijn sindsdien niet veranderd. De rest van de wereld wel. “Moderne technologie heeft zich ontwikkeld van drukwerk naar het internet en AI. […] Het is hoog tijd dat boeddhistische beelden gaan spreken en mensen in de ogen kijken.”

“Het gebruik van AI voor interpretaties van religieuze teksten kan door de algoritmische aard van AI resulteren in een rigide, dogmatische en buitensporig autoritaire structuur. Dit soort automatisering kan de dynamische, interpretatieve en wezenlijk menselijke kanten van religie ondermijnen.”

Ahmet Dag, professor godsdienstfilosofie aan de Bursa Uludağ Universiteit

De invloed van technologie op religie

Technologie mag dan de toegang tot religieuze kennis vergemakkelijken, het vormt ook een  bedreiging voor de integriteit van het geloof en de religieuze beleving.

AI en religie lijkt op het eerste gezicht misschien een wat vreemde combinatie, maar technologie heeft al eeuwenlang invloed op het religieuze leven. Toen de drukpers in de 15e eeuw zijn intrede deed in Europa, betekende dat een ommekeer. Voor het eerst konden boeken op grote schaal worden geproduceerd. Nieuw gevormde protestantse groeperingen konden hun ideeën over het christendom nu veel makkelijker verspreiden. Het ondermijnde het gezag van de katholieken, maar zorgde ook voor veel meer polarisatie tussen protestanten en katholieken. De schaal van het internet doet die van de drukpers verbleken. “Je hebt nu opeens toegang tot religieuze ideeën en gebruiken van echt overal ter wereld,” zegt Robert Geraci, hoogleraar religie en cultuur aan Knox College in Illinois. “Dat geeft je een nieuw perspectief op waar je je blik ook maar op werpt.”

Kenneth Cukier, journalist bij de in de VS gevestigde non-profit AI and Faith, ziet potentieel in tools als AI-Jezus. “Als AI-Jezus mensen helpt om zich dieper met zichzelf en de wereld te verbinden, dan is dat per definitie iets goeds. Het zal leiden tot betere mensen en een betere wereld.” Hij voegt er echter snel aan toe: “Maar, en dit is een belangrijke ‘maar’, dit voelt toch een beetje infantiel en machine-achtig aan. Er is een risico dat mensen uiteindelijk verder verwijderd raken van dat wat betekenisvoller, dieper en authentiek is binnen spiritualiteit.” Tools die zijn ontworpen om mensen dichter bij spirituele waarheden te brengen, zouden juist afstand kunnen creëren, door iets aan te bieden dat aanvoelt als verbondenheid, maar de diepgang mist waar mensen eigenlijk behoefte aan hebben.

Het menselijke aspect van religie

Ook andere academici zijn kritisch. Professor Ahmet Dag, die gespecialiseerd is in godsdienstfilosofie aan de Bursa Uludağ Universiteit in Turkije, maakt zich zorgen over wat er kan gebeuren wanneer algoritmes zich bezighouden met religieuze interpretatie. “Het gebruik van AI voor interpretaties van religieuze teksten kan door de algoritmische aard van AI resulteren in een rigide, dogmatische en buitensporig autoritaire structuur,” vertelt hij. “Dit soort automatisering kan de dynamische, interpretatieve en wezenlijk menselijke kanten van religie ondermijnen.” Zijn punt raakt aan een belangrijke beperking: AI kan enorme hoeveelheden religieuze teksten verwerken en daarbinnen patronen identificeren, maar het kan niet putten uit geleefde ervaring, culturele nuance of het soort spirituele reflectie dat voortkomt uit lijden en twijfel. Religie is altijd geïnterpreteerd aan de hand van menselijke ervaringen. Die interpretatie bepaalt hoe de leer begrepen en toegepast wordt in diverse contexten en over verschillende generaties heen.

Dag oppert ook dat AI – of dit nu een zegen of een vloek is – wel eens volkomen nieuwe geloofsovertuigingen de wereld in kan slingeren. “De integratie van AI in religie kan leiden tot totaal nieuwe vormen, met mogelijk het ontstaan van religieuze overtuigingen of groepen die geworteld zijn in digitale structuren,” merkt hij op. Rey Ty, die vredesstudies doceert aan de Payap University in Thailand, maakt zich meer zorgen over nauwkeurigheid en bias. AI-systemen maken gebruik van metadata om hun antwoorden te genereren, en die metadata kunnen onvolledig of vertekend zijn, wat gevolgen heeft voor religieuze leringen. “Door AI gegenereerde misinformatie en onnauwkeurigheden kunnen de integriteit van religies en religieuze gemeenschappen schaden,” waarschuwt hij. Daarnaast bestaat er ook een risico dat AI (misschien onbedoeld) inhoud produceert die minachtend is over andere religies, waardoor er spanningen kunnen ontstaan die er eerder niet waren.