Rouwtech: krijgt de dood dankzij AI een andere betekenis?

• Samenvatting
• Omgaan met verlies is niet makkelijk
• Welkom in het ‘digitale hiernamaals’
• De opkomst van rouwtechstart-ups
• Steun in het rouwproces of bedreiging voor de geestelijke gezondheid?
• Is dit echt wel zo’n goed idee?
• Leerpunten

Samenvatting:

Er zijn maar weinig gebeurtenissen die zo’n enorme impact hebben als het verlies van een geliefde. De leegte die achterblijft lijkt soms onoverkomelijk. We zouden alles geven om nog één keer een moment met die persoon door te brengen. Dit diepe verlangen is een van de redenen waarom grief tech of rouwtechnologie zo enorm in opkomst is. Het belooft namelijk — onder andere — om onze herinneringen aan die persoon voor eeuwig levend te houden.

• Er komen steeds meer rouwtech start-ups die het mogelijk maken om virtuele gesprekken te voeren met AI-chatbots van overleden dierbaren. 
• En hoewel sommige mensen van mening zijn dat dit hen kan helpen het verlies een plekje te geven, maken anderen zich zorgen dat dit niet goed is voor je mentale gezondheid. 
• De Vlaamse filosoof en AI-expert, Nathalie Smuha, vertelt: “Een persoon die contact wil blijven houden met een overledene is extra kwetsbaar. De appontwikkelaar kan die kwetsbaarheid exploiteren door bijvoorbeeld meer geld te vragen, meer advertenties te tonen of door meer data af te nemen”.
• “Wie bepaalt eigenlijk wat rouwondersteuning precies betekent?” vraagt ​​psychotherapeut en rouwconsulent Megan Devine.
• “Mensen hebben altijd rituelen gehad, zoals het bewaren van spullen van de overledene of daar iets speciaals mee doen”, vertelt dr. Elaine Kasket, rouwexpert bij de Digital Legacy Association. “We zouden deze technologie kunnen zien als een digitale variant van die traditionele, fysieke rituelen”.

Naarmate AI zich blijft ontwikkelen, zullen we uiteindelijk misschien ook anders omgaan met de dood en hoe we ons onze dierbaren herinneren. Het zal wél een hele uitdaging zijn om deze technologie op de juiste manier in te zetten. We moeten er vooral voor waken dat we — in een poging om te helpen — juist niet nog meer verdriet veroorzaken. In onze zoektocht naar digitale onsterfelijkheid mogen we vooral onze menselijkheid niet uit het oog verliezen.

Omgaan met verlies is niet makkelijk

Het verlies van een dierbare is een van de pijnlijkste ervaringen die we in ons leven moeten doormaken. Ondanks onze beste pogingen om het tegendeel te bereiken, blijft de dood een onlosmakelijk onderdeel van het menselijk bestaan dat ons aan het einde van de rit allemaal te wachten staat. Maar deze wetenschap van het onvermijdelijke maakt het zeker niet makkelijker om met dit soort verlies om te gaan. Nog heftiger wordt het als het verlies plotseling is, omdat de kans om afscheid te nemen je daardoor ontnomen wordt en je het verlies veel moeilijker een plek kunt geven.

Helaas is er geen universele formule voor omgaan met verdriet en rouw; iedereen verwerkt dit op zijn of haar eigen manier. Sommige mensen proberen de herinnering aan hun dierbare overledene levend te houden door foto’s op te hangen, oude brieven of tekstberichten te lezen of voicemailberichten te beluisteren. Anderen bezoeken af ​​en toe het graf en hebben hele gesprekken met de overledene — alsof deze er nog steeds is. En tot voor kort was deze ‘relatie’ tussen de levenden en de doden eenrichtingsverkeer.

Maar de opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) maakt het nu mogelijk om op allerlei nieuwe manieren met verlies en rouw om te gaan. Hoe zouden we het bijvoorbeeld vinden als onze dierbare overledenen terug konden praten? In dit artikel onderzoeken we de opkomst van grief tech — ‘rouwtechnologie’ — en de implicaties die dit heeft voor de manier waarop we verlies verwerken.

Welkom in het ‘digitale hiernamaals’

Dankzij rouwtechnologie kunnen mensen met hun overleden dierbaren in contact blijven — maar dit roept wel serieuze ethische vragen op.

Het concept van communiceren met overledenen — ook al geloof je misschien heilig in wat jouw paragnost of spiritueel medium je vertelt — bestaat echt alleen nog maar in fantasieverhalen. Wel is het zo dat recente ontwikkelingen op het gebied van AI dit een soort van mogelijk maken. Natuurlijk hebben we het niet over mensen fysiek weer tot leven wekken, want dat is onmogelijk, maar over het maken van digitale replica’s van een overledene. Hiermee zou het rouwproces minder zwaar kunnen zijn en zouden mensen het verlies van hun dierbare wellicht eerder een plekje kunnen geven.

Dit nieuwe concept heet grief tech (rouwtechnologie) en houdt in dat achtergebleven foto’s, tekstberichten, en audio- en video-opnames van de overledene worden gebruikt om een ​​virtuele kloon te maken die net zo praat, klinkt en eruitziet als zij. Dit wordt mogelijk gemaakt door generatieve AI, waarmee je zeer geloofwaardige ‘authentieke’ content kunt creëren, zoals tekst die door mensen geschreven lijkt te zijn. Met deze technologie kun je — op basis van een paar seconden audio- of beeldmateriaal — bovendien griezelig nauwkeurig de stem van een persoon nabootsen en verrassend realistische videocontent creëren.

Het is niet moeilijk om te zien hoe aantrekkelijk het gebruik van dit soort technologie zou kunnen zijn. Hiermee kun je jezelf nog een kans geven om dingen te doen waar je nooit aan toe bent gekomen toen de persoon nog leefde. Denk aan afscheid nemen, de persoon vertellen hoeveel je van diegene houdt, oude ruzies bijleggen, om vergeving vragen of zelf iemand vergeven. Rouwtechnologie kan mensen de mogelijkheid bieden om ‘verbonden’ te blijven met hun dierbaren, zelfs nadat ze zijn overleden. Op deze manier kan de herinnering aan de persoon levend gehouden worden en kun je je tijdens het verwerken van het verlies een beetje getroost voelen.

Natuurlijk ontstaan er ook ethische vraagstukken rond het gebruik van generatieve AI om virtuele versies te creëren van mensen die er niet meer zijn. Is dit echt wel zo’n gezonde manier om verdriet te verwerken? Zou langdurige interactie met een AI-kloon van een overleden dierbare juist niet het rouwproces verstoren en ertoe leiden dat mensen de realiteit niet accepteren en niet verdergaan met hun leven? En dan hebben we het nog niet over consent gehad. Hebben we überhaupt het recht om iemand zonder zijn of haar toestemming zomaar digitaal te ‘reanimeren’? En wie roepen we ter verantwoording wanneer de replica iets zegt dat totaal niet bij zijn of haar karakter past, waardoor de herinnering aan de overledene juist onherstelbaar verstoord wordt en nog meer verdriet en verwarring veroorzaakt?

De opkomst van rouwtechstart-ups

Er zijn verschillende AI-platforms die de mogelijkheid bieden om met de digitale avatars van een overleden dierbare te communiceren, waardoor je de herinnering aan deze persoon levend kunt houden.

Er zijn steeds meer bedrijven die generatieve AI gebruiken om digitale replica’s van een overledene te creëren, door middel van tekst-, audio- of video — of een combinatie hiervan. Een van de meest spraakmakende voorbeelden is Seance AI. Dit bedrijf biedt de mogelijkheid om virtuele gesprekken met chatbots te voeren. Deze bots bootsen de persoonlijkheid en schrijfstijl van je overleden dierbare na. Je moet eerst belangrijke informatie over de overledene verstrekken, zoals zijn of haar naam, leeftijd, jouw relatie met deze persoon, persoonlijkheidskenmerken en ook de doodsoorzaak. Ook word je gevraagd een stukje tekst van de overledene te uploaden, zodat de AI een zo nauwkeurig mogelijke replicatie kan maken. Zodra deze informatie verstrekt is, krijg je een tekstvak te zien en kan er een gesprek gestart worden.

Andere bedrijven gaan hierin een stapje verder. Zo maakt HereafterAI bijvoorbeeld gebruik van fragmenten uit interviews over het leven van de man of vrouw in kwestie, die opgenomen worden terwijl deze persoon nog leeft. Hiermee wordt een ​​’levensverhaalavatar’ gecreëerd waar familie en vrienden later mee kunnen communiceren. Als je de avatar van je overleden dierbare een vraag stelt, gaat de AI op het platform op zoek naar opnames van die persoon om het meest geschikte antwoord te vinden. Hoewel dit leidt tot een beperkte variatie aan antwoorden waarmee de avatar kan reageren, zorgt het er wel voor dat het echt gebaseerd is op iets dat de persoon heeft gezegd en dus geen AI-verzinsel is.

Ook met StoryFile kunnen mensen hun levensverhaal en herinneringen voor toekomstige generaties bewaren door zichzelf op te nemen terwijl ze vragen over allerlei onderwerpen beantwoorden. Het belangrijkste verschil is dat StoryFile zowel video als audio vastlegt. De opnamen kunnen thuis worden gemaakt, met elk apparaat dat een camera heeft. Maar dit kan ook in de studio van het bedrijf, waardoor je echt topkwaliteit opnamen krijgt. Zodra de opnamen naar het platform van het bedrijf zijn geüpload kunnen nabestaanden genieten van een interactieve video-ervaring met de overleden dierbare, die vergelijkbaar is met een natuurlijk face-to-facegesprek. Op deze manier kunnen ze fijne herinneringen opnieuw ‘met elkaar’ beleven of zelfs nieuwe dingen over hun dierbare overledene ontdekken.

“Bij het gebruik van dit soort tools denk ik dat we naar het eindresultaat moeten kijken. Word je rustig door de AI-afbeelding van je dierbare? Zorgt het ervoor dat je je nog steeds verbonden voelt met hem of haar? Biedt het je op de een of andere manier troost? Dan is het een goed gebruiksvoorbeeld. Maar maakt het je zo verdrietig dat je je huis niet meer uitgaat, of zorgt het ervoor dat je in de problemen komt met middelengebruik of ander soort verslavend gedrag? Dan is het géén goed gebruiksvoorbeeld”.

Megan Devine, psychotherapeut en rouwconsulent

Steun in het rouwproces of bedreiging voor de geestelijke gezondheid?

Hoewel sommige experts toegeven dat rouwtech sommige mensen troost kan bieden, bestaat er ook een risico dat het de geestelijke gezondheid juist negatief beïnvloedt.

Deskundigen zijn het er grotendeels over eens dat dit soort technologie in sommige gevallen meer kwaad dan goed doet en een negatieve impact kan hebben op de geestelijke gezondheid van de nabestaande(n). 

“Uit verschillende onderzoeken blijkt dat ‘nabijheid zoeken’ [in contact willen blijven met de overledene] nadelig is voor de mentale gezondheid”, vertelt Dr. Kirsten Smith, klinisch onderzoeker aan de Universiteit van Oxford. “In contact willen blijven kan iemand ervan weerhouden een manier te vinden om zonder de overledene verder te leven of nieuwe betekenisvolle relaties aan te gaan. Het kan ook een manier zijn om de realiteit te vermijden. Accepteren dat de persoon is overleden is een belangrijke factor in het rouwproces”.

“Veel experts maken zich ook zorgen over toestemming en hoe we eigenlijk met de rechten van overledenen om moeten gaan. “Ik denk dat je na je dood nog steeds rechten hebt, bijvoorbeeld over hoe je stem en beeldmateriaal gebruikt worden. Dit voelt ook alsof je dierbaren worden gebruikt als een middel om een doel te bereiken”, vindt Irina Raicu, Internet Ethics Programme-director aan de Santa Clara University. “Ik denk dat veel mensen het ongemakkelijk zouden vinden als hun foto’s en video’s op deze manier worden gebruikt. Los daarvan kunnen chatbots ook nog eens totaal verkeerd weergeven wat iemand zelf zou hebben gezegd”.

Er zijn ook experts die vinden dat er theoretisch niets mis is met rouwtech. “Wie bepaalt eigenlijk wat rouwondersteuning precies betekent?” vraagt psychotherapeut en rouwconsulent Megan Devine bijvoorbeeld. “Bij het gebruik van dit soort tools denk ik dat we naar het eindresultaat moeten kijken. Word je rustig door de AI-afbeelding van je dierbare? Zorgt het ervoor dat je je nog steeds verbonden voelt met hem of haar? Biedt het je op de een of andere manier troost? Dan is het een goed gebruiksvoorbeeld. Maar maakt het je zo verdrietig dat je je huis niet meer uitgaat, of zorgt het ervoor dat je in de problemen komt met middelengebruik of ander soort verslavend gedrag? Dan is het géén goed gebruiksvoorbeeld”.

Sommige experts zeggen dat er eigenlijk niet veel verschil is tussen tegen iemands grafsteen praten en een gesprek voeren met een AI-versie van die persoon. “Mensen hebben altijd rituelen gehad, zoals het bewaren van spullen van de overledene of daar iets speciaals mee doen”, vertelt dr. Elaine Kasket, rouwexpert bij de Digital Legacy Association. “We zouden [deze technologie] kunnen zien als een digitale variant van die traditionele, fysieke rituelen”. Stefanie Schillmöller, een expert in trends op het gebied van de dood en overlijden, is het daarmee eens. “Neem bijvoorbeeld de theorie ‘continuing bonds’ of ‘blijvende verbondenheid’. Het is vrij normaal om een innerlijke verbondenheid met de overledene te blijven houden terwijl je tegelijkertijd de draad van het leven weer oppakt. We kunnen de persoon verliezen, maar die relatie blijft”.

“Een persoon die contact wil blijven houden met een overledene is extra kwetsbaar. De appontwikkelaar kan die kwetsbaarheid exploiteren door bijvoorbeeld meer geld te vragen, meer advertenties te tonen of door meer data af te nemen”.

Vlaamse filosoof en AI-expert, Nathalie Smuha

Is dit echt wel zo’n goed idee?

De opkomst van rouwtechnologie roept ernstige zorgen op over mogelijk misbruik en emotionele uitbuiting tijdens onze meest kwetsbare momenten.

Je hoeft geen hele rijke fantasie te hebben om je voor te kunnen stellen dat het ook ontzettend mis kan gaan met het gebruik van deze technologie. Hoe pijnlijk het overlijden van een dierbare ook is, deze ervaring — waar we helaas allemaal een of meerdere keren mee te maken krijgen — speelt ook een belangrijke rol in onze emotionele ontwikkeling. Natuurlijk zou het aan de ene kant fantastisch zijn als we allemaal het eeuwige leven hadden. Maar dat is onmogelijk. En doen alsof dat niet zo is kan tot grote problemen leiden. Hoewel rouwtech in bepaalde situaties zeker nut kan hebben, moeten we heel voorzichtig zijn met dit concept en deze technologie bij voorkeur alleen onder toezicht van een gekwalificeerde rouwbegeleider gebruiken.

De Vlaamse filosoof en AI-expert, Nathalie Smuha, vertelt: “Een persoon die contact wil blijven houden met een overledene is extra kwetsbaar. De appontwikkelaar kan die kwetsbaarheid exploiteren door bijvoorbeeld meer geld te vragen, meer advertenties te tonen of door meer data af te nemen”.

Wanneer je in de rouw — en dus erg kwetsbaar — bent, bestaat er een reëel risico dat je emotioneel afhankelijk wordt van zulke chatbots, waardoor je geen nieuwe, gezonde relaties met andere mensen meer wilt of kunt aangaan. Bovendien bestaat de kans dat je steeds moeilijker onderscheid kunt maken tussen wat echt is en wat niet. En wat gebeurt er als je de toegang tot deze service niet meer zou kunnen betalen, of het bedrijf besluit zijn deuren te sluiten? Welke invloed heeft dat op je emotionele toestand? Het risico is helemaal groot als kinderen met deze technologie in de weer gaan. Hun emotionele ontwikkeling kan hierdoor enorm belemmerd worden. En vooral in hun geval — mocht de technologie opeens niet meer beschikbaar zijn, welke impact heeft dat dan op deze, nóg veel kwetsbaardere, jonge mensen?

Een ander zorgwekkend risico is dat sommige mensen de technologie zouden kunnen gebruiken om overledenen zonder hun toestemming digitaal weer tot leven te wekken. Is er iets dat we kunnen doen om dit te voorkomen, een soort digitaal niet-reanimeren-verklaring? En wat houdt iemand tegen om rouwtech te gebruiken om een levend persoon als het ware virtueel te klonen, bijvoorbeeld een ex? En zijn we voorbereid op het feit dat kwaadwillenden deze gegevens kunnen misbruiken om de nabestaanden nog meer verdriet te bezorgen? En nog een verontrustend potentieel scenario: rouwtechbedrijven zouden in ‘gesprekken met dierbare overledenen’ heel slim, of eigenlijk slinks, subtiel marketingberichten kunnen verwerken.

Leerpunten

Door de geschiedenis heen hebben mensen allerlei manieren bedacht om doden te herdenken en te eren. Denk aan verhalen rond het kampvuur, het aansteken van kaarsen of foto’s van dierbaren ophangen. Iedereen die een dierbare verliest probeert de herinnering aan diegene — op welke manier dan ook — levend te houden. En misschien, heel misschien, zou rouwtech de volgende stap kunnen zijn. Als dat inderdaad zo is, zullen we die volgende stap wél heel voorzichtig moeten nemen.

• Rouwtech zou mensen kunnen helpen om beter met hun verdriet om te gaan en het verlies makkelijker een plekje te geven.
• Met deze tech zouden toekomstige generaties hun voorouders — die ze in het echte leven nooit hebben ontmoet — kunnen leren kennen.
• Verschillende experts maken zich echter zorgen dat rouwtech het rouwproces juist kan belemmeren, waardoor het voor sommige mensen moeilijker wordt om verder te gaan met hun leven.
• Dan is er de kwestie van consent. Proberen te voorkomen dat mensen na hun overlijden tegen hun wil digitaal weer tot leven gewekt worden is haast onbegonnen werk.

Uiteindelijk is de belangrijkste vraag misschien niet zozeer of het mogelijk zal zijn om digitale replica’s van onszelf en ons leven te creëren, maar of we dat wel zouden moeten willen. Hoe dan ook lijkt het erop dat rouwtech niet meer zal verdwijnen. We moeten dan ook een balans zien te vinden waarin we de nabestaanden zo goed mogelijk proberen te helpen en tegelijkertijd respectvol met de (wensen van) de overledenen omgaan.